Арсов: Лицата со ретки болести бараат систем кој ќе им даде поддршка
Најголемиот дел од ретките болести се генетски причинети, околу 70 до 75 проценти, останатите не се од генетска природа. Како одиме напред со сознанијата, особено во областа на човечката генетика, така се повеќе осознаваме и учиме за нови болести во оваа група, вели во видео интервју за МИА еден од најпознатите македонски генетичари Тодор Арсов.
Во интервјуто што подолу е пренесено со видео материјал, Арсов нагласува дека брзината, со којашто се воспоставува дијагноза за едно ретко заболување е многу важна, бидејќи во некои случаи раното откривање и дијагностицирање на болеста и раните терапевтски интервенции, се поврзани со подобар исход.
Смета дека лицата со ретки болести пред се бараат систем, којшто ќе им овозможи поддршка почнувајќи од рана дијагноза, до пристап до постоечки терапии.
- Ние ми се чини дека имаме еден малку погрешен пристап, лекови за ретки болести има за помалку од пет проценти, ако е и толку. Во најголем број случаи немаме можност за лекување, етиолошко и всушност во голем број на случаи, од моето искуство, лекот е во зборот, да можете да седнете со некој да ве поддржи, психо-социјално да ви најде некое практично решение во секојдневниот живот, вели Арсов.
Тој укажува и на тоа дека во земјава има повеќе лаборатории за генетски тестирања, но deka нема генетски советници.
- Кај нас дури и со готов резултат, луѓето имаат малку можности со кого да разговараат за овие резултати да им бидат точно објаснети и да може да се добие максималниот бенефит, кога е веќе воспоставена дијагнозата. Така што сметам дека имаме големо поле за работа во наредните години и ние ќе се обидеме да допринесеме, вели Арсов.
Арсов е генетичар и универзитетски професор на Факултетот за медицински науки при Универзитетот „Гоце Делчев“-Штип. Познат на светската јавност по случајот со австралијанката Катлин Фолбиг, која беше обвинета за чедоморство, за смртта на своите четири деца, првото починало во 1989 година, а последното во 1999 година. По 20 години поминати во затвор, таа е на слобода. Тим од истражувачи во Австралија, меѓу кои беше и Арсов, докажаа дека децата имале генетско нарушување синдром или нагло необјаснета смрт во детството. Овој случај е научен триумф, а по него, неговото знаење и истражување од областа на генетиката е побарано и за случаи во Канада и Грција. Годинава, Арсов е вклучен и во кампањата „Ги запознаваме ретките болести“ која завршува денеска, на 29 февруари, како редок ден на секои четири години.
Во продолжение го пренесуваме интервјуто со видео материјал:
Повод е кампањата што се одвива во февруари. Тоа е кампања за ретките болести во која Вие земате активно учество. Што се случуваше изминатиот месец, за да се подигне нивото и граѓаните да знаат за ретките болести?
- Ова е кампањата „Ги запознаваме ретките болести“, којашто традиционално веќе шестта година се одвива во текот на месецот февруари. Февруари е заради тоа што знаеме дека секоја четврта година има еден редок ден, 29 февруари. Тоа е денот во претстапната година, којшто на некој начин соодвестува на идејата за ретките болести, се разбира и дека во другите години, кога нема претстапен ден го одбележуваме денот на 28 февруари и еве секоја четврта година е на 29 февруари. Тоа е интернационалниот ден на ретките болести. Кампањата „Ги запознаваме ретките болести“ почнува на 1 февруари и со еден промотивен настан и конференција за медиумите и граѓаните во Охрид, бидејќи кампањата ја води охридската гранка на тоа Здружение, на чело со госпоѓата Гордана Лолевска и имаме можност да кажеме уште еднаш, за тоа што е сработено во претходната година, што се планира за наредната година. Во овие шест години се покриени околу 250 дијагнози, коишто се дистрибуираат до здравствените работници и луѓето кои живеат со ретки болести и пошироката јавност, низ различни форуми, да речеме од телевизија, радио, стандарните медиуми до електронските медиуми. На пример кампњата е доста активна на Фејсбук, Инстаграм итн. Во последните години кампањата веќе оди двојазично, и на македонски и на албански јазик се создаваат материјалите и има за цел низ овој месец да ја зголемиме свеста за постоењето на ретките болести, за проблемите со коишто се судираат луѓето со ретки болести и да се обидеме како општество да се доближиме до овој значаен проблем, бидејќи како што рекол Махатма Ганди: „Едно општество се цени преку грижата, којашто ја покажува за најранливите категории“.
Колку ретки болести им регистрирано во светот и дали секоја година се откриваат нови?
- Мислам дека е добро да кажеме што е тоа ретка болест. Ретка болест се дефинира преку нејзината честота во полупацијата и некако сме се договориле на меѓународен план дека тој број е околу 2.000 и да кажеме доколку една ретка болест е поретка и зафаќа помалку од 1 на 2.000 во популацијата ја сметаме за ретка болест. Вакви болести во различни извори, различни литератури има различен број, но секако се над 6.000, 7.000, 8.000 и постојано овој број расте. Најголемиот дел од од ретките болести се генетски причинети, околу 70 до 75 проценти, останатите не се од генетска природа. Така што како одиме напред со сознанијата, особено во областа на човечката генетика, така се повеќе осознаваме и учиме за нови болести во оваа група.
Рековте дека од 70 до 75 проценти за ретките болести причина се гените. Колку науката, истражувањето помага за побрзо да се откријат овие ретки болести? Имаме случаи во кои луѓето тропат од врата на врата или од болница во болница и тој пат може да трае и 15 години, додека им се дијагностицира од што тие всушност боледуваат.
- Ова што ме прашувате е всушност опишано во светот на науката, во литературата како „дијагностичка одисеја“ или едно „дијагностичко талкање“, коешто вистина и според светската литература може да одземе од неколку, па и до дваесеттина години. Патувањето обично го вклучува целото семејство и неретко бара посета на поголем број, во просек осум, а понекогаш и 20 различни специјалисти во повеќе наврати и се разбира дека вклучува во добар процент и воспоставување на погрешни дијагнози, нешто што личи на почестите болести, на коишто размислуваме и не е невобичаено еден пациент со ретка болест да добие меѓу 37 или во просек четири или пет други дијагнози, додека не допатувале до етиолошката дијагноза, којашто ја воспоставува генетското тестирање. Значи вредноста на генетските истражувања е во изнаоѓање на причини во овие ретки болести, а вредноста на дијагностичкото тестирање во клиничката пракса е што ја воспоставува етилошката дијагноза. Значи нешто што клинички личи на определена болест, со генетскиот тест може на некој начин да се уточни и прецизира. Прашањето за брзината, со којашто се воспоставува дијагноза на едно ретко заболување, на една ретка болест е важно, бидејќи во некои случаи пораното откривање и дијагностицирање на болеста и пораните терапевтски интервенции се поврзани со подобар исход. Ние знаеме на пример група на ретки болести, каде што да речеме болеста се дијагностицира доволно рано и се спроведат определени терапевтски мерки, коишто понекогаш се само промени во видот на храната итн., и се развива човек без никакви проблеми. Ситуацијата е сосема поинаква доколку се испушти дијагнозата во првите неколку денови, недели од животот. Постои т.н. „новороденички скрининг“ и во нашата земја во последните години веќе е воспоставен, редовен Програм за национален скрининг за тие почести болести, коишто ако се спроведат доволно рано, ја преневира на некој начин појавата на болеста. Ова се разбира е поврзана мерка со финансиите. Побогатите држави во новороденичкиот скрининг вклучуваат значително поголем број на болести. Болестите што не се во скринингот, се дијагностицираат со клиничка манифестација.
Колку овие скрининзи се успешни?
- Ние зборуваме за три или четири болести, што се во националните програми во моментот во нашата земја, можеби десеттина во некои од богатите, можеби и стотина болести, супер ретки се во тие скрининг програми низ светот. Скринигот секојпат е скрининг, значи завеса и ние секојпат кога правиме скрининг гледаме, како од зад завесата. Ниеден скриниг не е идеален, во смисла нема 100 проценти специфичност и сензитивност, не може да ги опфати сите случаи, меѓутоа најголем дел број од случаите ги препознава и понатаму со дијагностички тестови се покриваат. Така што во принцип би требало да е реалтивно успешна таа Програма.
Кога зборуваме за ретките болести, имаме регистер на ретки болести. Колку болести и колку пациенти имаме во овој регистер?
- Јас не сум дел од Комисијата за ретки болести, така што немам непосреден пристап до овие информации. Меѓутоа мислам дека последно што го видов се можеби околу под 1.000 пациенти во Македонија во тој регистер. Тоа не се 1.000 болести, некои од нив има по повеќе пациенти регистрирано. На пример, за минатата година мислам дека се додадени шест нови болести, 16 нови лекови или обратно 16 дијагнози и шест лекови, отприлика, тоа се бројките во Македонија.
Битката на пациенти со ретки болести е терапијата. Дали имаат терапија и дали државата им ја обезбедува, бидејќи има реакции од пациентите дека доцнат тендерите за набавка на одредени терапии?
-Во нашата земја постои Програма за лекување на ретките болести, по соодветен Правилник којшто е јавно достапен, којшто дефинира и опфаќа кои ретки болести од групата или подгрупата на т.н. „ултра“ ретки болести, каде што честота во популацијата е помалку од 1 на 100.000 или помалку од 20 дијагностицирани пациенти во земјава. Јас не сум точно сигурен како некое тело допатувало до таа конкретна бројка или одлука, меѓутоа за болести што го исполнуваат овој критериум на ултра ретки болести со честота на помалку од 1 на 100.000, за коишто постојат лекови и се регистрирани во Америка од ЕФДА, тоа е американското тело, коешто регистрира лекови, во Европа од ЕМЕА, тоа е европската Агенција за лекови и за коешто постои одредено искуство на европскиот континент може да се направи барање и да се добие лекот.
Пристапот до лековите не е брз, мислам дека одзема месеци, понекогаш и подолго, поврзано со овие наши тендерски постапки и тоа е еден дел од прашањето што го поставувате, како е тоа решено и тендерите што се сврзани со тоа. Другиот дел е дека ние имаме ретки болести што не спаѓаат во таа група помалку од 1 на 100.000, коишто да речеме се 1 на 2.000, 1 на 99.000 за коишто постојат лекови и се извонредно скапи. Еве сега го имаме примерот со „трикафта“ и цистичната фиброза, кои не влегуваат според Програмата на Министерството за здравство, туку би требало да се најдат други механизми и се изнаоѓаат разни решенија, преку условни буџети, по различни болници, а што се се должи всушност на непостоење на фармако-економски базиран систем на позитивна листа на Фондот за здравство, којашто не е ажурирана 20-тина години и не е јасно, на кој начин, кои лекови би можеле да дојдат на оваа листа. Така што има доста проблеми, коишто не само што ги засегнуваат луѓето со ретки, туку и луѓето со почести болести. Од време на време гледаме определени проблеми дури и со инсулинот во набавките. Така што тоа се, за жал, такви системски проблеми во финансирањето на лековите и се разбира ова е особено понагласено во групата на ретки и некои решенија во ултра ретката група.
Во изминатиот месец бевете дел од кампањата. Според Вас, државата во кој дел треба да им даде поддршка на луѓето со ретки болести, што овие луѓе повеќе бараат финансии, поголема грижа?
-Мислам дека сето ова што го кажувате е тоа. Тие ми се чини бараат систем којшто ќе овозможи сите овие работи, за коишто зборуваме, почнувајќи од рана дијагноза, до пристап кон постоечките терапии, доколку за тоа има некаква оправданост и поддршка низ цел процес затоа што, ми се чини дека ние имаме еден малку погрешен пристап низ ова нешто, лекови за ретки болести има за помалку од пет проценти, ако е и толку. Во најголемиот број на случаи ние немаме можност за лекување, етиолошко и всушност во голем број на случаи и од моето искуство лекот е во зборот, да можете да седнете со некој и некого да ве поддржи, психо-социјално да ви најде некое практично решение во секојдневниот живот. Некој што има моторни проблеми, не може да оди во школо, се судира со скали, на пример училници на втор спрат, како тоа прашање треба да се реши. Проблемите се многу и решенијата не се само финансиски во смисла на овие скапи лекови, туку некогаш и значително веќе се сврзани со нешто, коешто доаѓа во делот на работа со семејството, од аспект на генетско советување, односно што значи таа дијагноза за другите членови во семејството, како може да функционира тоа семејство...
Пациентите со ретки болести бараат поголемо генетско истражување. Кој ги прави овие генетски истражувања во нашата држава?
- Да кажеме дека малку помалку од една третина, една четвртина од ретките болести не се од генетска етиологија, барем колку што знаеме денес. Тука сакам да кажам дека дијагнозите и за ретките и за другите болести на крајот се поставуваат клинички. Генетско тестирање е еден инструмент, моќен инструмент за препознавање на етиолошката дијагноза, но не се потпира дијагнозата само на генетските тестови. Во нашата земја постојат повеќе лаборатории, коишто се занимаваат со оваа дијагностика и се разбира дека под број еден би ја спомнал лабораторијата за генетска дијагностика при МАНУ во Центарот за генетско инженерство и биотехнологија, академик професор Ѓорѓи Ефремов, коишто сега се екипирани ми се чини како една лабораторија во светот со новите можности на геномното тестирање, тестирање на широки панели, тестирање на целиот егзом. Тоа е едно место. Друго место е Институтот за имунобиологија и хумана генетика при Медицинскиот факултет во Скопје, каде што исто така во соработка со центри во светот можат да се обезбеди генетска дијагноза, зборувам за молекуларна ДНК дијагноза.
Освен ова имаме и неколку цитогенетски лаборатории, коишто се занимаваат со хромозонска патологија и ние не сакаме да размислиме дека е егзомот и во геномот, меѓутоа дел од овие ретки болести се всушност и хромозонски по својата природа. Така, има една цитогенетска лабораторија на Клиниката за гинекологија и акушерство во Клиничкиот центар „Мајка Тереза“ во Скопје и на Клиниката за детски болести во Скопје. Се разбира дека сега имаме експлозија на лаборатории и во приватниот сектор во приватните болници, но и независно од болниците како самостојни лабораториски центри. Така што има многу можности за тестирање. Таму каде што јас го гледам проблемот и мислам дека е многу значаен е всушност недостатокот на кадар, којшто се занимава со клиничка генетика и генетско советување, односно којшто им дава поддршка на пациентите во текот на генетското тестирање. Во светот е невообичаено, дури и би го сметале за неетички и надвор од препораките на учените тела да отиде човек да се тестира генетски, без да имал можност да седне со генетски советник пред да разбере што точно ќе му се случи и кои се можните резултати, импликации за семејството и слично, а камоли да ви дојде само со еден готов резулатат. Кај нас дури и со готов резултат, луѓето имаат малку можности со кого да разговараат за овие резултати да им бидат точно објаснети и да може да се добие максималниот бенефит, кога е веќе воспоставена дијагнозата. Така што тука сметам дека имаме големо поле за работа во наредните години и ние ќе се обидеме да допринесеме.
Рековте дека има 1.000 пациенти со ретки болести. Вашите анализи што говорат, која е најретката болест во овој регистер и каде има најголем број пациенти?
- Јас немам пристап до Регистарот, бидејќи мислам дека е некако затворено во Комисијата за ретки болести. Но, ќе ви кажам дека на пример овде сум се сретнал со пациенти кои се можеби петтиот опишан на планетата, имаме семејство со некоја болест, што е на пример третото семејство, што е воопшто опишано во литературата. Така што имаме ултра ретки болести, се разбира ги имаме примерите на болести коишто се почести. Спомнавме цистична фиброза, дишенова мускулна дистрофија итн. Во поглед на географијата, ако тоа беше прашањето, не знаеме дека сега има некое подрачје во Македонија, коешто е специјално предиспиционирано и така отприлика болестите се распоредени низ целата земја. Постојат определени точки, каде што некое заболување е можеби малку со поголема честота, тоа е затоа што, генетиката е некако сврзана со географијата и не е невообичаено во определени географски региони геномот да има определени карактеристики. Знаеме генетските болести имаат различна честота на различни делови на планетата и тоа е еден од предизвиците на ретките болести, што некоја болест за една географија може да е многу ретка, за друга географија може и да не е толку ретка.
Вие сте генетичар, истражувач. Дали во моментов истражувате некоја ретка болест?
- Јас сум од пред 18 месеци академски, а од пред 12 месеци со вработувањето преселен на Факултетот за медицински науки во Универзитетот „Гоце Делчев“-Штип. Овде живеам веќе една година во убавото Ново Село. Се уште не сум организиран овде во поглед на некаков формален проект, имам неколку студенти кои имаат докторати, свои проекти, дел од нив допираат до овие прашања. Меѓутоа, секоја дијагностичка постапка во моментот во делот на употребата на геномните технологии, секвенционирање на целиот геном е истражувачки проект сам за себе. Во моментов, имам соработка со Центарот во Америка, каде што можеме да испраќаме делумно определен број на пациенти годишно. Така што може да кажам дека сум постојано активен. Во нашата земја има една аномалија, а тоа е концентрацијата на сите ресурси, и академски и дијагностички, социјална работа и министерства, се е во Скопје. Мислам дека дел од напорот ќе мора да биде да се децентрализира, бидејќи ги гледаме проблемите на пациентите не само со ретки, туку и со почести болести. Значи, не се да биде во Скопје, мора да размислуваме како овој здравствен систем и социјалната здравствена заштита малку да се регионализира. Секако го гледам Штип, како центар во источна Македонија, Битола, Охрид во западниот дел, бидејќи овие пациенти не може да патуваат секојдневно или еднаш неделно за Скопје за некаков вид на услуга или да остварат некакво право од социјална или здравствена заштита.
Имате импонзантно светско искуство, образование стекнато низ универзитетите во светот, бевте вклучен и во тимот кој успеа после 20 години да докаже дека жена обвината за чедоморство, всушност не е убиец. Тоа се случи во Австралија, бевте дел од тој тим и во овој случај вашата струка помогна една невина жена да се ослободи. Како се случи сето тоа?
- Видете повторно зборуваме за предизвиците на ретките болести. Болеста од којашто всушност починале двете од четирите починати деца, двете женски деца во ова семејство во Австралија всушност боледувале од ретка болест, за којашто во светскиот регистар можеби имаме 150 пациенти, во 2019 година имавме седумдесетина, кога случајот беше отворен за разгледување. Така што најголемиот предизвик всушност беше точно тоа, недоволното разбирање за специфичностите на ретките болести. Заради тоа што кога ние ќе откриеме некоја нова ретка болест, прво ги опишуваме случаите што се врвот на сантата мраз, тие коишто најмногу отстапуваат од вообичаеното, тие што имаат некоја голема клиничка презентација или коишто имаат катастрофален исход, за жал со несакан ефект. Меѓутоа како подолго живееме со болеста, како почесто клинички размислуваме за таа болест, така и лицето на болеста со текот на времето се менува и почнуваме да учиме дека всушност болеста сврзана со еден ген не е само тој катастрофалниот тек, туку би можел да биде и со поблаги, поневообичаени, дури и со сосема поинакви манифестации. Предизвикот за мене како генетичар во тој случај беше токму тоа, врската меѓу болеста што ја гледавме кај децата и генот. Ние моравме да работиме напорно, во текот на три години, за да го поддржиме нашето тврдење дека всушност тој исход на ненадејна, необјаснета смрт во рана детска возраст е поврзано, односно е манифестација на оваа болест. Прво преку функционални анализи, што покажаа дека протеинот засегнат всушност не работи како што треба и второ со изнаоѓање на други семејства, коишто имаат таква слична манифестација. Така што тоа беше еден неворојатен триумф на науката, каде што успеавме да направиме едно добро.
Дали после овој случај ве имаат повикано други луѓе, тимови да работите на вакви случаи?
- Овој проблем на родители кои ги повредуваат своите деца излегува дека е еден доста значаен социјален проблем, за којшто не знаеме многу. Во западниот свет има поголем број на судски процеси, коишто се обидуваат да кажеме да разјаснат, ако не е, да докажат дека родителите имале некаква улога или во несакан исход, или да речеме во контекст минхаузевиот синдром измислуваат болести и го оптоваруваат здравствениот систем со болести коишто не постојат или ги самоповредуваат децата за да ја добијат медицинската грижа, која што мислат дека им следи итн. Знаете, ова е едно многу сложено и комплексно социјално прашање, бидејќи допира до една најсвета ми се чини врска во овој свет, меѓу родителите и децата, бидејќи децата се на крајот на краиштата оставени на грижата и на довербата на родителите. Сигурно дека во определен процент на случаи, за вакви појави постојат или веројатно овие обвинителни постапки или затворски осуди, пресуди каде што децата се одземаат од семејството се оправдани. Но, сметам дека не би требало да биде едноставна пракса, особено кога не постојат убедливи докази за тоа. Знаете, кога имате семејство со три деца, еве и четири починати или било значително болни со објективни клинички наоди или наоди од аутопсија, да прифатите дека е тоа на некој начин поврзано или последица на негрижа или злоставување од страна на родителот, за мене е изворнедно тешко да кажам. Така што од тогаш наваму ме контактирале за неколку случаи, на пример во Канада, еден во Грција. Мислам дека и грчките медиуми доста детално пишуваа за нашата вмешаност во тој случај, каде што се обидуваме со примена на овие нови генетски технологии да разјасниме патологија или болести што веќе постоеле кај децата.
Прочитав дека сте дел од тимот на Универзитетот Колубија во САД кој работи студија, т.е. истражување - што после Ковид 19, со какви проблеми се соочуваат пациентите. Што покажа студијата има ли некои резултати?
- Во Колумбија бев точно она време, една година кога беше пандемијата во пик и живеев преку улица до Ургентниот центар во Презвитеријанската болница којашто е клиничка болница на Универзитетот Колумбија во Њујорк и ја доживеав болеста на еден голем начин. Бев вклучен во истражувачки проект, којшто се обидуваше да докаже долги последици од Ковидот. Ова е нов вирус којшто го предизвика имунолошкиот систем на човекот. Мислам дека нештата не се се уште многу јасно допрецизирани. Не го следам веќе (подрачјето) многу прецизно и не би можел да кажам нешто повеќе. Но, во моментов нема афилијација со Универзитетот Колумбија, сега имам со Лондон со Институтот Францис (Крик) каде што работиме на дел од овие интересни случаи со ретки болести, особено имунидефицити, недостаток на функцијата на имуниот систем или автоимуни болести.
Во моментов што друго истражувате, со кои универзитети, со кои институти?
- Па не, ова е другата афилијација што ја имаме. Во тек се неколку други преговори за соработка, меѓутоа нема ништо конкретно
Зошто го одбравте Штип, а не Скопје?
- Кога решив да се вратам во земјата тоа беше долг процес. Се сеќавам одлуката тлееше неколку години, меѓутоа и враќањето исто така. Ние се судираме со овој проблем, слушаме секој ден на телевизија, одлив на млади умови итн. Она за што помалку се зборува е проблемот на луѓето кои посакуваат да се вратат како што сум поскувал јас да кажеме и ми требале неколку години да се создадат околности. И на крајот кога решив јас, всушност немав ништо конкретно овде организирано. Меѓутоа понекогаш и Универзумот помага и се случи тоа вработување релативно брзо откога се вратив на Универзитетот, на Медицинскиот факултет во Скопје каде што бев првата година, некако не се најдов себе си, односно мислам дека ми требаше некаков поголем и поинаков предизвик и тука се отвори местото во Факултетот. Во Штип сум доаѓал многу често како студент, бидејќи мојата, една од најдобрите другарки и колешки сега веќе професорката Марија Хаџи-Лега е од Штип и тука сме доаѓале и сме учеле заедно итн. Така што го знаев Штип, ги знаев убавините на Штип и историјата и Новоселската црква и црквата „Свети Никола“ и сето тоа, така што за мене беше многу лесна одлуката и сега после една година веќе физички во Штип, немам никакви дилеми. Мислам дека имам доволно простор на Факултетот да се искажам, да наоѓам доста статисфакција во работата со студентите, мислам дека се инспирирани, мислам дека сум во возраст којашто и можам и знам како и сакам да ја инспирирам следната генерација, бидејќи тоа е најголемата обврска што ја имаме како академски луѓе во оваа фаза. Се разбира дека се обидувам и други работи, нешто во дијагностика, нешто во истражување, затоа што тоа мора да оди заедно, меѓутоа вистинскиот жар и тоа го живеам и ми е добро.
Во тој контекст, дали штипскиот и останатите македонски универзитети во земјава имаат добри услови за истражување, технологија, материјали?
- Овој Универзитет е релативно нов. Се разбира, дека има многу за работа и за растење, меѓутоа има и голем ентузијазам, има желба. Мислам дека не се пропушта можноста кога може да се аплицира и да се донесат проекти. И тука имаме добри научници, добри проекти, добра публицистика и гледаме дека и Универзитетот оди напред со рангирање на меѓународните ранг листи. На факултетот во Скопје да кажеме можностите се ограничени. Мислам дека во нашата земја, барем во биомедицинските истражувања, можеме да се ориентираме кон нешто што е поблиску до некаква клиничка импликација, нешто поблиску до некакава дијагностичка работа, немаме тука услови за многу скапа наука, за некакви базични истражувања како што се во светот и мислам дека секој млад човек кој има поголема желба и мисија би требало една фаза од своето формално академско или стручно образование да ја помине во светот, бидејќи само на тој начин, можеме да се вмрежиме со случувањата и со тенденциите. Знаете не е добро кога на еден факултет немате ниту еден наставник кој цел формален степен од своето образование го поминал во друг центар. Тоа не се случува во Австралија, не се случува во Америка, не се случува во Канада. Значи не е можно да бидете професор во Канада и директор на некаков центар или институт ако не сте поминале барем неколку институции претходно во својот живот, да не кажам и неколку земји, бидејќи најдобрите центри во вашата област ќе бидат во некоја друга земја.
Викторија Јованова
